Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΗΣ ΔΙΑΙΤΑΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ & ΠΩΣ ΣΕ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ

«Αδυνάτισες, μπράβο! Πρόσεχε μη τα πάρεις πάλι.», «Πάχυνες, γιατί;», «Θα το φας όλο; Παχαίνει αυτό…» , «Αν χάσεις 10 κιλά μέχρι τον γάμο, θα είσαι κούκλα!», «Οι κυρίες θα πάρουν σαλάτα για βράδυ;»

Οι παραπάνω προτάσεις, δεν αποτελούν προϊόν φαντασίας. Ούτε είναι λόγια που ανταλλάσουν άνθρωποι που μισούνται μεταξύ τους απαραίτητα. Είναι όμως λόγια καθημερινά που ακούμε όλα μας, σε κάθε περίσταση, από τον περαστικό μέχρι το πιο κοντινό μας άτομο. Καθημερινά σχόλια ντροπιάσματος σώματος, προς κάθε κατεύθυνση, ενταγμένα στην ζωή μας ως κάτι πολύ φυσιολογικό και το χειρότερο, κάποιες φορές να λέγονται «για το καλό σου».

Υπάρχει ένα συλλογικό, πολύ συγκεκριμένο αφήγημα, που έχει αναπτύξει μια κουλτούρα γύρω από το πως βιώνουν ολόκληρες κοινωνίες το σώμα και το φαγητό, ειδικά στις δυτικές κοινωνίες. Δεν το έχεις επιλέξει, δεν είχες καν τη δυνατότητα επιλογής. Η κουλτούρα που κληροδοτούμε σε σχέση με το σώμα και το φαγητό μας, δεν είναι άλλη από τη κουλτούρα της δίαιτας. Και καθημερινές φράσεις όπως οι προαναφερθείσες το επιβεβαιώνουν.

Τι είναι όμως η κουλτούρα της δίαιτας;

Πρόκειται για ένα σύνολο πεποιθήσεων που δεν αφορά απλώς το φαγητό και την απώλεια βάρους, αλλά συνδέει την αξία σου με το μέγεθος του σώματος σου και προωθεί το αδυνάτισμα ως τον απόλυτο στόχο υγείας και επιτυχίας. Στην κουλτούρα της δίαιτας, το αδύνατο είναι το ιδανικό – κυριολεκτικά και μεταφορικά. Και αυτή η πληροφορία βρίσκεται παντού με κάθε τρόπο: στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, στις διαφημίσεις, στις συζητήσεις πάσης φύσεως. Σου υπαγορεύει τι πρέπει να τρως, πώς πρέπει να δείχνεις, και κυρίως, πώς πρέπει να αισθάνεσαι για το σώμα σου.

Η κουλτούρα της δίαιτας, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, σου λέει:

• Η αξία σου εξαρτάται από το βάρος και την εμφάνισή σου.
• Τα λεπτά σώματα είναι ανώτερα και συνδέονται με επιτυχία, αυτοπειθαρχία, υγεία και πολιτική υπευθυνότητα.
• Η απώλεια βάρους είναι πάντα κάτι θετικό και επιθυμητό. Και επιβραβεύεται ακόμα κι αν προήλθε από ανθυγιεινές διατροφικές πρακτικές, ασθένεια, στεναχώρια, εξάντληση.
• Η απώλεια βάρους και το αδύνατο σώμα, εξισώνονται με την υγεία.
• Ορισμένα τρόφιμα είναι «καλά» και άλλα «κακά», δημιουργώντας ένα ηθικό πλαίσιο γύρω από το φαγητό, προκαλώντας αισθήματα ενοχής, ντροπής και αποτυχίας όταν καταναλώνονται οι «κακές» τροφές.
• Επικρατεί η ιδέα ότι η απώλεια βάρους και η επίτευξη ενός αδύνατου σώματος, είναι κάτι απλό αρκεί να το θέλεις. Αρκεί να «κόψεις το φαγητό» και να «σου γίνει τρόπος ζωής». Αν δεν τα καταφέρνεις, φταίει που δεν έχεις «ισχυρή θέληση».
• Αν δυσκολεύεσαι να αδυνατίσεις, υπάρχουν ένα σωρό προϊόντα και υπηρεσίες που θα το κάνουν για σένα. Εσύ πρέπει απλά να ακολουθήσεις τους κανόνες. Έτσι η υγεία εμπορευματοποιείται και συνεχίζει να εξισώνεται με το αδυνάτισμα.
• Η διαφορετικότητα των σωμάτων ως πραγματικότητα, αγνοείται επιδεικτικά. Έτσι αν δεν χωράς στα πρότυπα του «ιδανικού αδύνατου σώματος» ενδέχεται να αντιμετωπίσεις στιγματισμό, κοινωνική απομόνωση ή και διακρίσεις, τόσο στην προσωπική όσο και στην επαγγελματική σου ζωή.

Πώς φτάσαμε ως εδώ;

Η κοινωνική εμμονή με το αδύνατο σώμα δεν υπήρχε πάντα. Σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, το ιδανικό σώμα άλλαζε ανάλογα με τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες.

Στην αρχαία Ελλάδα, το γυμνασμένο σώμα θεωρούνταν ιδανικό, και ένδειξη ισορροπίας και αρμονίας. Στη Ρώμη, η πολυφαγία ήταν δείγμα πλούτου. Στον Μεσαίωνα, η στέρηση τροφής συνδέθηκε με την αγιοσύνη, ενώ στην Αναγέννηση, τα εύσωμα σώματα θεωρούνταν σύμβολο υγείας και ευημερίας.

Η πραγματική εμμονή με το αδυνάτισμα ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν οι πρώτες δίαιτες άρχισαν να κυκλοφορούν στην Ευρώπη και την Αμερική ως μια νέα μόδα και τρόπο ζωής. Στον 20ό αιώνα, η μόδα, ο κινηματογράφος και τα μέσα ενημέρωσης ενίσχυσαν την ιδέα ότι το αδύνατο σώμα είναι το μόνο αποδεκτό. Οι δίαιτες έγιναν εμπορεύσιμο προϊόν, και έτσι γεννήθηκε μια βιομηχανία που στηρίζεται στην ανασφάλεια των ανθρώπων για το σώμα τους.

Ποιος κερδίζει και ποιος χάνει τελικά;

Προϊόντα, επαναστατικές θεραπείες, κρέμες, μασάζ, ειδικές γυμναστικές, ειδικά διατροφικά σχήματα, ειδικά τρόφιμα, ειδικά συμπληρώματα διατροφής, εφαρμογές καταγραφής θερμίδων, (ουφ!) προγράμματα αδυνατίσματος, αισθητικές επεμβάσεις, βαριατρικές επεμβάσεις και ένα σωρό άλλα αγαθά και υπηρεσίες που υπόσχονται λύση στο «πρόβλημα του πάχους». Κι αν τα έχεις κάνει όλα αυτά και βρεθείς σε αδιέξοδο—όχι μόνο δεν έχασες τα κιλά, αλλά πήρες κι άλλα τόσα: η φαρμακοβιομηχανία είναι εδώ για σένα. Η νέα τάση είναι τα ενέσιμα φάρμακα για απώλεια βάρους, προς όλους! Τα φάρμακα, όπως και η πυρηνική ενέργεια όμως, για να κάνουν καλό πρέπει να χρησιμοποιούνται κατάλληλα. Βέβαια τη νέα ενέσιμη λύση αδυνατίσματος μπορεί να την λάβει κανείς εύκολα, ακόμα κι αν δεν πληρεί τα κριτήρια για να λαμβάνει αυτά τα φάρμακα, ούτε χρειάζεται απαραίτητα να πλαισιώνεται από επαγγελματίες υγείας. Το μόνο που χρειάζεται είναι να έχει τα χρήματα για να τα αγοράσει. Πρόκειται για την πιο φανερή απόδειξη κατά τη γνώμη μου, πως το αδυνάτισμα δεν αφορά την υγεία.

Η βιομηχανία αδυνατίσματος δεν έχει στόχο να λύσει το «πρόβλημα», αλλά να το διαιωνίσει. Γι’ αυτό άλλωστε είναι πια από τους πιο κερδοφόρους τομείς παγκοσμίως, με ραγδαία αύξηση στα κέρδη τα τελευταία χρόνια. Μόνο το 2024, η αγορά προϊόντων και υπηρεσιών που σχετίζονται με την απώλεια βάρους εκτιμάται ότι ξεπερνά τα 70 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Ένας από τους κύριους παράγοντες αυτής της ανάπτυξης είναι η αυξημένη ζήτηση για φαρμακευτικές λύσεις απώλειας βάρους. Η βιομηχανία αδυνατίσματος είναι μια τεράστια οικονομική δύναμη που υπάρχει όσο οι άνθρωποι αισθάνονται δυσαρέσκεια για το σώμα τους.

Η βιομηχανία αδυνατίσματος κερδίζει, εσύ χάνεις την εαυτή σου

Η κουλτούρα της δίαιτας σου λέει πως αν δεν αδυνατίσεις, έχεις αποτύχει. Και έχεις αποτύχει επειδή δεν είχες αρκετή θέληση. Αν δεν αδυνάτισες, δεν προσπάθησες αρκετά. Παρ’όλο που ή έρευνα δείχνει ότι το 95% των ανθρώπων που κάνουν δίαιτα ξαναπαίρνουν το βάρος τους μέσα σε 3-5 χρόνια, διότι οι δίαιτες δεν λειτουργούν. Παράλληλα όταν οι υπηρεσίες και τα προϊόντα αποτυγχάνουν να επιφέρουν τα μόνιμα αποτελέσματα που υποσχέθηκαν, ξαφνικά κατηγορείσαι ότι δεν συμμορφώνεσαι, ότι δεν το θέλεις και τόσο, ότι δεν το έκανες σωστά, ότι τρως παραπάνω ή ακόμα ότι κάτι δεν πάει καλά με εσένα. Σου θυμίζει κάτι; Ω, ναι! Η κουλτούρα της δίαιτας, μεταξύ άλλων, αποτελεί και ένα συλλογικό gaslighting.

Σε κάνει να αμφισβητείς το σώμα σου, την πείνα σου, τη φυσική σου κατάσταση και τελικά την ίδια σου την πραγματικότητα.

• Σου λέει ότι το σώμα σου είναι το πρόβλημα, ενώ δεν είναι.
• Σου πουλάει λύσεις που δεν λειτουργούν και σε κατηγορεί όταν αποτυγχάνουν.
• Σε κάνει να πιστεύεις ότι το πρόβλημα βρίσκεται σε εσένα, ενώ στην πραγματικότητα βρίσκεται στο σύστημα που σου επιβάλλεται.

Οι συνέπειες δεν έχουν τελειωμό

Κι έτσι, εσύ βρίσκεσαι με ένα τρόπο σκέψης και συναισθήματα όπου η απώλεια βάρους, μοιάζει να είναι το πιο κρίσιμο ζήτημα στη ζωή σου, είτε αντιμετωπίζεις προβλήματα υγείας είτε όχι. Αμφιβάλλεις διαρκώς για την αξία σου και η καθημερινότητά σου επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό. Ξυπνάς το πρωί και το πρώτο πράγμα που σκέφτεσαι είναι το βάρος σου και πιάνεις τη κοιλιά σου για να σε αξιολογήσεις. Αγχώνεσαι για κάθε γεύμα. Μετράς τις θερμίδες. Νιώθεις άσχημα αν φας κάτι που «παχαίνει». Νιώθεις μια αναξιότητα, έχεις άσχημη συναισθηματική κατάσταση, απομονώνεσαι, εξαρτάται η διάθεσή σου και η μέρα σου από τον δείκτη της ζυγαριάς. Η κουλτούρα της δίαιτας μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη ζωή σου, την ψυχική, τη σωματική και την πνευματική σου υγεία. Η κουλτούρα της δίαιτας μπορεί να μετατρέψει το σώμα σου σε εχθρό και το φαγητό σε πεδίο μάχης. Και αυτό δεν είναι εντάξει.

Είναι όμως μόνο αυτό;

Η κουλτούρα της δίαιτας δεν λειτουργεί μόνη της. Είναι κομμάτι ενός ευρύτερου συστήματος που εγκλωβίζει τη σχέση σου με το σώμα σου απλά στο πώς εκείνο φαίνεται. Σε μια πατριαρχική κοινωνία, οι γυναίκες (και μερικές φορές και οι άνδρες που δεν ταιριάζουν σε συγκεκριμένα στερεότυπα) έχουν συχνά περιορισμένη ελευθερία να πράττουν όπως θέλουν, ειδικά όταν πρόκειται για το σώμα τους.

Οι γυναίκες ιδιαίτερα, έχουν μάθει από μικρή ηλικία ότι η αξία τους καθορίζεται από την εμφάνισή τους – κι αυτό δεν προέκυψε τυχαία. Τα κοινωνικά πρότυπα ομορφιάς, επηρεασμένα κυρίως από την αντρική ματιά (male gaze), καθορίζουν τι θεωρείται ελκυστικό και οι γυναίκες οδηγούνται σε μια συνεχή αγωνία και μία ασταμάτητη ανάγκη για «διόρθωση» του σώματός τους. Το γυναικείο σώμα αντιμετωπίζεται ως ένα αντικείμενο που ομορφαίνει το χώρο, ως ένα στολίδι που πρέπει να παραμένει σε συγκεκριμένες διαστάσεις για να συνεχίζει να επιλέγεται. Να είσαι θηλυκή αλλά όχι προκλητική, λεπτή αλλά όχι πολύ αδύνατη, επιθυμητή αλλά όχι υπερβολικά διαθέσιμη. Μια γυναίκα δεν έχει δικαίωμα να υπάρχει χωρίς να αξιολογείται αισθητικά. Η συμμόρφωση στα κοινωνικά πρότυπα ομορφιάς αφαιρεί χρόνο και ενέργεια από άλλες πτυχές της ζωής, περιορίζοντας τις γυναίκες από το να κατακτήσουν ηγετικές θέσεις και να διεκδικήσουν περισσότερο χώρο στην κοινωνία.

Δεν πρόκειται απλώς για το πόσο ζυγίζεις. Η κουλτούρα της δίαιτας είναι ένα εργαλείο κοινωνικού ελέγχου, που ενισχύει την αποσύνδεση από το σώμα σου και σε απομακρύνει από την ιδέα ότι είναι δικό σου και ότι έχεις το δικαίωμα να το διαμορφώνεις και να το ζεις όπως εσύ επιλέγεις. Ένας άνθρωπος που έχει αποσυνδεθεί από το σώμα του, έχει αποσυνδεθεί και από τη ζωή του και φυσικά, και από τη τροφή του.

«Και αν ξέρω όλα αυτά... γιατί ακόμα θέλω να αδυνατίσω;

Αν διαβάζεις αυτό το κείμενο και έχεις αναγνωρίσει πώς η κουλτούρα της δίαιτας έχει διαμορφώσει τη σχέση σου με το σώμα σου, ίσως νιώθεις μπερδεμένη. Αν όλα αυτά είναι κοινωνικές επιβολές, τότε γιατί ακόμα θέλω να αδυνατίσω;

Η απάντηση είναι απλή: Γιατί μεγαλώσαμε σε αυτό το σύστημα.

o Έχεις μάθει από μικρή ηλικία ότι το αδυνάτισμα είναι ένας στόχος που αξίζει να επιδιώκεις. Ότι το σώμα σου πρέπει να μικραίνει, να συμμορφώνεται, να «διορθώνεται».

o Έχεις μάθει ότι το αδύνατο σώμα είναι συνώνυμο της αξίας, της επιτυχίας, της αποδοχής. Αυτό το μήνυμα υπάρχει παντού – στις διαφημίσεις, στις ταινίες, στις συζητήσεις της οικογένειάς σου.

o Έχεις μάθει να νιώθεις άβολα με το σώμα σου. Όταν έχεις μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον που συνεχώς σε κάνει να αμφισβητείς το σώμα σου, είναι λογικό να θέλεις να το «αλλάξεις».

Άρα, η επιθυμία σου να αδυνατίσεις δεν είναι προσωπικό σου ελάττωμα. Είναι μια φυσιολογική αντίδραση σε έναν κόσμο που έχει εκπαιδευτεί να θεωρεί το αδύνατο σώμα ως ανώτερο.

«Και πως θα καταλάβω τι είναι πραγματικά δικό μου και τι είναι κάτι που μου επιβλήθηκε;»

Αυτή είναι η πιο δύσκολη ερώτηση – και δεν υπάρχει μια εύκολη απάντηση. Αλλά μπορείς να ξεκινήσεις παρατηρώντας:

• Θέλω να αδυνατίσω γιατί πραγματικά θα αισθάνομαι καλύτερα ή γιατί φοβάμαι την απόρριψη;
• Θέλω να αδυνατίσω γιατί κάτι στο σώμα μου με δυσκολεύει σωματικά ή γιατί δεν ταιριάζει με τα κοινωνικά πρότυπα;
• Θέλω να αδυνατίσω γιατί δεν είμαι στο βάρος που το σώμα μου νιώθει άνετα βιολογικά ή γιατί έχω μάθει ότι αυτό σημαίνει επιτυχία;

Δεν είναι λάθος να θέλεις να αλλάξεις το σώμα σου. Αλλά είναι σημαντικό να καταλάβεις από πού προέρχεται αυτή η επιθυμία κι αν το προσπαθείς μέσα από τη νοοτροπία της δίαιτας, δηλαδή τις εσωτερικευμένες πεποιθήσεις της κουλτούρας της δίαιτας.

Η αληθινή φροντίδα δεν σε κάνει να νιώθεις λίγη

Αντί να κάνεις πράγματα γιατί νιώθεις ότι πρέπει, μπορείς να δοκιμάσεις μια διαφορετική προσέγγιση:

- Να φροντίσεις το σώμα σου γιατί το εκτιμάς, όχι γιατί το απορρίπτεις.

- Να τρως με τρόπο που σε θρέφει, όχι με τρόπο που σε αγχώνει.

- Να κινείσαι γιατί αυτό σε κάνει να νιώθεις ζωντανή, όχι γιατί «καις θερμίδες».

Αν σταματήσεις να βλέπεις το σώμα σου σαν ένα «έργο υπό κατασκευή» και αρχίσεις να το αντιμετωπίζεις σαν ένα σπίτι που αξίζει αγάπη και φροντίδα, τότε οι αλλαγές που θα επιλέξεις να κάνεις θα έρθουν από έναν χώρο αυτοσεβασμού – όχι απόρριψης και ενοχής.

Η ζωή σου δεν αρχίζει όταν φτάσεις σε έναν συγκεκριμένο αριθμό στη ζυγαριά. Αρχίζει όταν συνειδητοποιήσεις πως η αξία σου δεν ήταν ποτέ μετρήσιμη.